Zapomniane pałace Prus Wschodnich - historia i ratunek pamięci

Archipelag arystokracji

Krajobraz kulturowy Prus Wschodnich, jaki istniał do 1945 roku, był fenomenem unikatowym w skali Europy. Nie definiowały go gęsto rozsiane miasta czy wsie rolnicze w dzisiejszym rozumieniu, lecz przede wszystkim niemal feudalna struktura oparta na wielkiej własności ziemskiej, znanej po niemiecku jako Großgrundbesitz. Był to swoisty "archipelag arystokracji", w którym setki dworów (Gutshäuser) i pałaców (Schlösser) stanowiły samowystarczalne wyspy, centra władzy ekonomicznej, społecznej i kulturalnej. Każda z tych rezydencji była autonomicznym wszechświatem, zarządzanym przez te same, od pokoleń osiadłe na tej ziemi rody.

Niniejszy artykuł ma na celu ożywienie tego utraconego świata. Skupimy się nie tylko na architekturze, ale przede wszystkim na ludziach, którzy ją tworzyli i zamieszkiwali. To właśnie wielkie dynastie, takie jak zu Dohna, Dönhoff czy von Lehndorff, "ukształtowały tę krainę", a ich losy, często heroiczne, nierzadko tragiczne, są nierozerwalnie splecione z historią pałaców, które były ich domem. Prześledzimy historię tych rezydencji, system społeczno-gospodarczy, który umożliwił ich powstanie, oraz gwałtowny kataklizm, który w ciągu kilku tygodni stycznia 1945 roku obrócił ten wielowiekowy porządek w proch.

Fundamenty świata - junkrzy i ekonomia dworska (gutswirtschaft)

Aby zrozumieć, dlaczego pałace Prus Wschodnich były tak okazałe, należy najpierw zrozumieć system społeczno-gospodarczy, który je finansował. Fundamentem tego świata była specyficzna klasa społeczna, Junkrzy oraz model ekonomiczny wielkiego majątku ziemskiego, czyli Gutswirtschaft.

Kim byli pruscy junkrzy?

Termin Junker w kontekście pruskim oznaczał przede wszystkim wielkiego posiadacza ziemskiego (Großgrundbesitzer). Była to dziedziczna arystokracja ziemska (preußischer Adel), która na przestrzeni wieków wykształciła unikalny etos, łączący władzę nad ziemią z niemal obowiązkową służbą w armii i administracji państwowej. Z tego środowiska wywodziły się takie postacie jak Hindenburg czy Moltke.

Dominacja tej klasy w Prusach Wschodnich była niemal absolutna. Podczas gdy w zachodnich prowincjach Prus Junkrzy kontrolowali zaledwie 7,3% gruntów rolnych, w prowincjach wschodnich (w tym w Prusach Wschodnich, na Pomorzu i Śląsku) w ich rękach znajdowało się aż 37,2% ziemi uprawnej. To pokazuje, jak fundamentalna była ich rola na Wschodzie.

Dwór lub pałac był zatem czymś więcej niż tylko domem. Był widzialnym symbolem podwójnej władzy Junkra: władzy ekonomicznej nad ziemią i władzy społecznej nad ludźmi, którzy ją uprawiali. Jak ujęli to historycy, rezydencje te były "świadectwami architektury władzy" (Zeugnisse der Herrschaftsarchitektur). Były to centralne punkty zarządzania regionem, a ich skala i styl miały odzwierciedlać pozycję rodu, który je posiadał.

Anatomia gutswirtschaft (gospodarki folwarcznej): studium przypadku Bosemb (Boże)

Pałac nie mógłby istnieć bez otaczającego go majątku, Gutswirtschaft. Nie był to idylliczny folwark, lecz skomplikowane, często wysoce zmodernizowane przedsiębiorstwo. Doskonałym przykładem jest majątek Bosemb (dziś Boże, pow. Mrągowo), założony w 1370 roku.

Przez długi czas majątek należał do szlacheckiej rodziny Suchodolski (później zniemczonej na von Suchodoletz), która w 1848 roku wzniosła istniejący do dziś klasycystyczny dwór. Prawdziwa rewolucja nastąpiła w 1885 roku, gdy posiadłość odziedziczył Ferdinand Rogalla von Bieberstein. Przekształcił on Bosemb we "wzorcowe gospodarstwo rolne" (landwirtschaftlichen Musterbetrieb).

Skala tego przedsięwzięcia była imponująca. Majątek w Bosemb był pionowo zintegrowanym kompleksem rolno-przemysłowym. Działalność obejmowała:

• Hodowlę: koni pełnej krwi, bydła zarodowego (z ksiąg hodowlanych), świń, owiec i drobiu.
• Uprawy: ziemniaków, roślin nasiennych, zbóż, roślin pastewnych oraz, na dużą skalę, kwiatów.
• Przemysł: na terenie majątku działała własna mleczarnia parowa (Dampfmolkerei), młyn (Mühle), cegielnia (Ziegelei) i tartak (Sägewerk).
• Infrastrukturę: majątek posiadał własne osiedle dla robotników folwarcznych (Insthäuser), a od 1898 roku był podłączony do linii kolei wąskotorowej Kętrzyn-Mrągowo, co zapewniało błyskawiczny transport produktów rolnych.

Przykład Bosemb pokazuje, że pałac wschodniopruski był "centrum dowodzenia" zaawansowanego kombinatu. Bogactwo, które finansowało barokowe pałace Dohnów czy neogotyckie kaplice, pochodziło właśnie z takich zmodernizowanych, intensywnie zarządzanych "fabryk na roli".

Architektura władzy i prestiżu

Model ekonomiczny Gutswirtschaft dostarczał środków, ale o formie architektonicznej rezydencji decydowały prestiż, tradycja i polityka. Architektura pałaców Prus Wschodnich była ściśle powiązana z ich funkcją publiczną i strategicznym położeniem w Królestwie Prus.

Stylistyka: od baroku po klasycyzm

Dziedzictwo architektoniczne tego regionu jest niezwykle bogate. Jak trafnie zauważono, kultura Prus Wschodnich jest "zachowana w wieżyczkach, mansardach, ryzalitach, wykuszach, werandach, w kartuszach herbowych" zdobiących rezydencje. Wśród setek dworów można było odnaleźć pełen przekrój stylów:

• Barok: dominujący styl wielkich, reprezentacyjnych rezydencji, jak Słobity , Drogosze  czy Kamieniec.
• Klasycyzm: popularny w mniejszych, ale eleganckich dworach, jak w Bosemb czy Wormen (Studzieniec).
• Neogotyk: często wykorzystywany przy późniejszych przebudowach lub budowie obiektów sakralnych, jak kaplica pałacowa w Drogoszach.

Te budowle nie były odizolowane. Stanowiły część wspólnego krajobrazu kulturowego regionu Morza Bałtyckiego, wykazując regionalną specyfikę i wspólne cechy. Jednak najwspanialsze z nich łączyła jedna, szczególna funkcja.

Fenomen Königsschlösser (pałaców królewskich)

Największe i najbardziej znane pałace Prus Wschodnich, w tym Słobity, Kamieniec, Drogosze i Friedrichstein, określano mianem Königsschlösser, czyli "Pałaców Królewskich".

Określenie to nie było jedynie tytułem grzecznościowym. Rezydencje te zostały celowo zaprojektowane i zbudowane (lub rozbudowane) w taki sposób, aby mogły służyć jako "odpowiednie schronienie" (geeignete Unterkunft) dla króla pruskiego i całego jego dworu. W XVIII wieku król regularnie podróżował między swoją stolicą w Berlinie a miastem koronacyjnym, Królewcem. Prusy Wschodnie były wówczas prowincją oddzieloną od Brandenburgii terytorium Polski, co czyniło podróż długą i wymagającą strategicznego planowania.

Budowa tych rezydencji była więc częścią nieformalnej, ale kluczowej infrastruktury państwowej. Monarcha (najpierw Fryderyk I, potem kolejni) wspierał budowę tych wspaniałych gmachów, które gwarantowały mu bezpieczny i luksusowy nocleg na trasie. O państwowym charakterze tych inwestycji świadczy fakt, że przy budowie tych pałaców pracował ten sam krąg wybitnych architektów związanych z dworem królewskim, przede wszystkim Jean de Bodt i John von Collas.

Dla arystokraty budowa pałacu "godnego króla" była wyrazem najwyższego prestiżu, ale i obowiązkiem politycznym. Była to relacja symbiotyczna: król otrzymywał sieć luksusowych i bezpiecznych kwater, a arystokracja zyskiwała bezpośredni, osobisty dostęp do władcy, cementując swoją pozycję w elicie państwa.

Historie rodowe - studia przypadków wielkich rezydencji

Architektura jest sceną, na której rozgrywa się dramat historii. Aby w pełni zrozumieć fenomen Prus Wschodnich, musimy połączyć mury z ludźmi. Poniższe studia przypadków ilustrują losy najważniejszych rodów i ich rezydencji.

Słobity (Schlobitten) i Kamieniec (Finckenstein): potęga rodu zu Dohna

Ród zu Dohna był jednym z najpotężniejszych i najbardziej wpływowych w Prusach Wschodnich, posiadając liczne dobra, w tym Słobity (linia Dohna-Schlobitten) i Gładysze (Dohna-Schlodien).

Pałac Słobity (Schlobitten):

• Historia: główna siedziba linii Dohna-Schlobitten od 1589 do 1945 roku.
• Architektura: imponujący, wysokobarokowy pałac, którego budowę zlecił feldmarszałek Alexander zu Dohna (1661-1728). Budowa trwała od 1696 do 1736 roku. Jako jeden z Königsschlösser, pałac był niezwykle okazały, posiadał charakterystyczne parterowe galerie boczne i, co nietypowe, dwa symetryczne wejścia zamiast jednego centralnego.
• Kultura i kolekcje: przez wieki pałac stał się repozytorium "różnorodnych skarbów kultury Dohnów". Obejmowały one bezcenne obrazy, meble, dzieła sztuki dekoracyjnej oraz gigantyczną bibliotekę liczącą 55 000 woluminów.
• Anegdota (1944): w 1944 roku, w obliczu zbliżającego się frontu, dyrektor muzeum w Królewcu, Alfred Rohde, zaproponował ostatniemu właścicielowi, księciu Alexandrowi zu Dohna, przechowanie legendarnej Bursztynowej Komnaty (Bernsteinzimmer) w rozległych, dwupoziomowych piwnicach pałacu. Książę odmówił, oficjalnie tłumacząc się zbyt dużą wilgocią. Ta anegdota pokazuje, że nawet w schyłkowym okresie III Rzeszy, władza i autorytet dawnych arystokratów były na tyle realne, że nazistowscy urzędnicy zwracali się do nich o pomoc w ratowaniu największych skarbów Rzeszy.
• Zniszczenie i losy kolekcji: pałac został splądrowany i podpalony przez Armię Czerwoną 23 stycznia 1945 roku. Jednak dzięki przezorności właścicieli, znaczna część ruchomego wyposażenia (mebli, obrazów, porcelany) została wcześniej ewakuowana na Zachód. Ocalałe zbiory, znane dziś jako Kolekcja Dohna-Schlobitten, zostały w 1978 i 1993 roku nabyte przez Fundację Pruskich Pałaców i Ogrodów Berlin-Brandenburg (SPSG). Stanowią one dziś jedno z najważniejszych świadectw utraconej arystokratycznej kultury Prus Wschodnich.

Pałac Kamieniec (Finckenstein):

• Historia: wspaniały pałac barokowy wzniesiony w latach 1716-1720 przez feldmarszałka Albrechta Konrada Finck von Finckenstein.16 Architektem był John von Collas, ten sam, który pracował przy Słobitach. Był to również jeden ze strategicznych Königsschlösser.
• Przejęcie przez Dohnów: W 1782 roku ród Finck von Finckenstein wygasł. Poprzez małżeństwo ich córki, Caroline, z Fryderykiem Aleksandrem zu Dohna-Schlobitten, pałac przeszedł na własność rodu Dohna i pozostał w ich rękach aż do 1945 roku.
• Epizod napoleoński (1807): Pałac zyskał światową sławę, gdy od kwietnia do czerwca 1807 roku Napoleon Bonaparte uczynił go swoją główną kwaterą. To tutaj miał wykrzyknąć "Enfin un chateau!" ("Nareszcie zamek!"). W pałacu mieszkał ze swoją polską kochanką, Marią Walewską, i tu podpisano strategiczny traktat francusko-perski.16 Historia ta została uwieczniona w hollywoodzkim filmie "Pani Walewska" (1937) z Gretą Garbo.
• Zniszczenie: los pałacu dopełnił się 22 stycznia 1945 roku, gdy został podpalony przez żołnierzy Armii Czerwonej.
• Losy kolekcji: W przeciwieństwie do Słobit, losy zbiorów z Kamieńca potoczyły się inaczej. Większość wyposażenia spłonęła. Ocalała jednak cenna biblioteka, która dziś znajduje się w zbiorach w Olsztynie, oraz archiwum rodzinne, które również udało się zabezpieczyć.

Historie Słobit i Kamieńca ukazują ród Dohna nie tylko jako lokalnych Junkrów, ale jako europejską arystokrację kulturalną, której rezydencje były centrami dyplomacji (pobyt Napoleona) i kolekcjonerstwa. Pokazują również chaotyczny i tragiczny charakter zniszczeń w 1945 roku: w Słobitach spłonęła biblioteka, ale ocalały meble; w Kamieńcu spłonęły meble, ale ocalała biblioteka.

Drogosze (Dönhoffstädt) i Friedrichstein: dziedzictwo rodu Dönhoff

Ród Dönhoff był kolejną z wielkich dynastii Prus Wschodnich. Ich dwie główne rezydencje, Drogosze i Friedrichstein, były ze sobą blisko powiązane.

Pałac Drogosze (Dönhoffstädt):

• Architektura: majestatyczna barokowa rezydencja, często nazywana "wschodniopruskim Wersalem". Została wzniesiona w latach 1710-1716 przez hrabiego Bogusława Friedricha von Dönhoff.
• Kluczowe powiązanie: architekt, John von Collas, projektując Drogosze, wzorował się bezpośrednio na innym pałacu - Friedrichstein, który był budowany w tym samym czasie dla brata Bogusława, Otto Magnusa von Dönhoff.
• Zmiana Właścicieli: męska linia rodu Dönhoff w Drogoszach wygasła w 1816 roku, gdy Stanislaus Otto von Dönhoff zginął w pojedynku w wieku 20 lat. Poprzez małżeństwa jego sióstr, majątek przeszedł najpierw na krótko na ród Dohna, a następnie w 1863 roku, poprzez siostrzenicę Angélique, hrabinę Marianne, na potężny śląski ród Stolberg-Wernigerode.
• Ród Stolberg-Wernigerode: ta prominentna rodzina zarządzała majątkiem aż do 1945 roku. Wybitnym przedstawicielem był hrabia Udo zu Stolberg-Wernigerode (1840-1910), który pełnił funkcję prezydenta niemieckiego Reichstagu oraz nadprezydenta Prus Wschodnich. Co istotne, ostatni właściciel Drogoszy, hrabia Albrecht zu Stolberg-Wernigerode (1886-1948), był znanym i aktywnym "przeciwnikiem nazistów" (Nazi-Gegner).

Pałac Friedrichstein:

• Historia: kolebka rodu Dönhoff, wzniesiona w latach 1709-1714 przez Otto Magnusa Grafa von Dönhoff. Był to jeden z najwspanialszych Königsschlösser, zaprojektowany przez samego Jeana de Bodta, z Johnem von Collas jako kierownikiem budowy.
• Marion Gräfin Dönhoff (1909-2002): najsłynniejszą mieszkanką pałacu była Marion Dönhoff. Urodziła się w Friedrichstein. W 1935 roku obroniła na uniwersytecie w Bazylei pracę doktorską poświęconą historii i zarządzaniu... majątkiem Friedrichstein. Po wybuchu wojny, gdy jej brat został powołany do wojska, przejęła samodzielne zarządzanie całymi dobrami rodzinnymi.
• Ruch oporu: Marion Dönhoff, znana z lewicujących sympatii jako "Czerwona Hrabina", była aktywną przeciwniczką reżimu nazistowskiego. Była głęboko zaangażowana w kręgi spiskowców z 20 lipca 1944 (grupa Moltkego i Stauffenberga), pełniąc rolę kurierki i utrzymując kontakty między członkami opozycji.
• Ucieczka i zniszczenie: w styczniu 1945 roku, w ostatniej chwili przed nadejściem Armii Czerwonej, Marion Dönhoff uciekła konno z Friedrichstein na Zachód. Jej 7-tygodniowa ucieczka stała się legendą. Pałac został wkrótce potem podpalony przez żołnierzy radzieckich, a jego ruiny wysadzono w 1957 roku. Jej książka Namen, die keiner mehr nennt (Nazwy, których nikt już nie wymienia) stała się poruszającą elegią dla utraconego świata Prus Wschodnich.

Historie rodów Dönhoff i Stolberg-Wernigerode obalają powszechny mit o monolitycznej, pronazistowskiej arystokracji. Zarówno Albrecht zu Stolberg-Wernigerode w Drogoszach, jak i Marion Dönhoff we Friedrichstein byli aktywnymi przeciwnikami reżimu Hitlera. Pokazuje to głęboki konflikt wewnętrzny "konserwatywnych Prus" - przywiązanie do ziemi, tradycji i honoru (Ehre) nie oznaczało dla nich akceptacji dla nazistowskiego barbarzyństwa.

Sztynort (Steinort): tragedia rodu von Lehndorff

Losy pałacu w Sztynorcie są być może najbardziej symboliczną i tragiczną historią całego "zmierzchu bogów" Prus Wschodnich.

• Historia: Sztynort był jedną z najstarszych i nieprzerwanie posiadanych posiadłości, Stammsitz (siedzibą rodową) rodziny von Lehndorff od XVI wieku aż do 1944 roku. Pałac, położony malowniczo na półwyspie na Jeziorze Mamry, był przez wieki rozbudowywany.
• Okupacja w czasie wojny: w 1941 roku Sztynort, ze względu na swoje położenie w sercu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich i bliskość kwatery głównej Hitlera "Wilczy Szaniec" (zaledwie 25 km), znalazł się w epicentrum wydarzeń. Pałac został częściowo zarekwirowany i stał się kwaterą ministra spraw zagranicznych Rzeszy, Joachima von Ribbentropa.
• Heinrich Graf von Lehndorff (1909-1944): ostatni właściciel Sztynortu, który podobnie jak Marion Dönhoff, studiował ekonomię, aby móc profesjonalnie zarządzać rodzinnym majątkiem.
• Doppelleben (Podwójne Życie): Heinrich von Lehndorff prowadził, jak to później określono, "podwójne życie". Oficjalnie był porucznikiem rezerwy i gospodarzem, który musiał gościć w swoim domu jednego z czołowych nazistów. Nieoficjalnie, był głęboko zaangażowany w spisek z 20 lipca 1944 roku, mający na celu zabicie Hitlera.
• Symbolika miejsca: tragedia Sztynortu polega na niewyobrażalnej wręcz sytuacji: w jednym skrzydle pałacu mieszkał Heinrich von Lehndorff z żoną Gottliebe i córkami, aktywnie planując zamach stanu, podczas gdy w drugim skrzydle rezydował Joachim von Ribbentrop, jeden z głównych filarów reżimu, przeciwko któremu spisek był wymierzony. Pałac stał się fizyczną manifestacją moralnego i politycznego pęknięcia w sercu Niemiec.
• Spisek i egzekucja: w planach "Walkirii" Lehndorff był wyznaczony na kluczowego oficera łącznikowego w Okręgu Wojskowym I (Królewiec). Po nieudanym zamachu Stauffenberga, został aresztowany dzień później, 21 lipca 1944 roku. Po brutalnym śledztwie, 4 września 1944 roku został skazany na śmierć przez nazistowski "Sąd Ludowy" i tego samego dnia zamordowany (powieszony) w Berlinie-Plötzensee.

Los rodziny von Lehndorff pokazuje, że to naziści zadali pierwszy, śmiertelny cios staremu światu Prus Wschodnich. Zanim Armia Czerwona dotarła do Sztynortu, Heinrich von Lehndorff był już martwy, a rząd nazistowski wywłaszczył jego rodzinę, konfiskując ich wielowiekową siedzibę rodową. Pruscy arystokraci, którzy w imię honoru i etyki sprzeciwili się Hitlerowi, stracili wszystko z rąk Niemców, jeszcze przed nadejściem ostatecznego kataklizmu ze Wschodu.

Zmierzch Bogów - Styczeń 1945

Świat pałaców Prus Wschodnich nie chylił się ku powolnemu upadkowi. Został unicestwiony w sposób gwałtowny i ostateczny. 12 stycznia 1945 roku rozpoczęła się sowiecka ofensywa zimowa. Dla wielowiekowej kultury arystokratycznej był to początek końca.

W ciągu kilku dni miliony niemieckich cywilów rzuciły się do panicznej ucieczki (Flucht) na Zachód, w warunkach ekstremalnego mrozu i śniegu, ścigane przez nacierającą armię. Losy arystokracji zrównały się z losem zwykłych mieszkańców. Marion Gräfin Dönhoff konno uciekała z Friedrichstein. Rodzina Dohna-Finckenstein 21 stycznia wyruszyła wozami konnymi z Kamieńca. Tysiące innych, jak 7-letni Eitel Koschorreck, próbowały przetrwać. Matka owinęła go w futrzany płaszcz, co prawdopodobnie uratowało mu życie, podczas desperackiej przeprawy przez zamarznięty Zalew Wiślany (Frisches Haff).

Koniec nie był powolnym rozkładem, lecz apokalipsą trwającą kilkadziesiąt godzin. W ślad za uciekinierami szedł ogień.

• 22 stycznia 1945: żołnierze Armii Czerwonej docierają do Kamieńca (Finckenstein) i podpalają pałac, w którym 138 lat wcześniej rezydował Napoleon.
• 23 stycznia 1945: płoną Słobity (Schlobitten), "wschodniopruski Wersal".
• Styczeń 1945: płonie Friedrichstein, kolebka rodu Dönhoff.

W ciągu zaledwie kilkunastu dni kultura materialna budowana przez 700 lat została obrócona w popiół. Symboliczne podpalenie pałacowych "świadectw architektury władzy", było celowym aktem zniszczenia fundamentów "Junkerlandu". Świat pałaców Prus Wschodnich nie zgasł. Został gwałtownie unicestwiony. Ocalałe fragmenty kolekcji, jak te ze Słobit oraz nieliczne, niszczejące ruiny, są dziś jedynie cieniami tego "zaginionego świata".